Elimizdiń paıda bolý jáne egemendi, derbes memleket retinde qalyptasý tarıhy birneshe júzdegen jyldardy quraıtyndyǵyn bárimiz bilemiz. Onyń ústine, ony beıbit jáne dáıekti dep te ataýǵa bolmaıdy, óıtkeni ǵasyrlar boıy Eýrazıanyń ortalyǵyndaǵy ushy-qıyrsyz keń dalada kóship-qonyp júrgen taıpalar kóptegen apattardy, soǵystardy bastan keshirip, únemi oryn aýystyryp júrgen, uzaq jyldar boıy Reseıdiń bodanynda bolyp, olardy jońǵarlar, oırattar, qytaılar yǵystyryp kelgen... Násilaralyq nekeler de oryn alyp, ulttyń syrtqy kelbeti ózgerdi, biraq qazaq halqynyń kóshpendi rýhy uly dala tósinde áli kúnge deıin saqtalyp keledi. Munda kóptegen kerýen joldary ótti, órkenıetter paıda bolyp, óz sońdarynan tarıh pen arhıtektýranyń tamasha eskertkishterin qaldyryp joıylyp jatty.
Áıtse de, qazirgi zamanǵy Qazaqstannyń túp negizi dep 1266 jyly táýelsizdigin alyp, 1320 jyldardyń basynda ıslamdy memlekettik din etken ortaǵasyrlyq memleket – Altyn ordany ataýǵa bolady. Dál osy Altyn ordanyń aýmaǵynda 136 jyldan keıin óz qanatynyń astyna qazaqtardyń barlyq kóshpeli taıpalaryn biriktirip, tynysh emes dalada beıbitshilik dánin sepken Qazaq handyǵynyń negizi qalandy. XVI ǵasyrda handyq bastaryn biriktirgen adamdardyń sany bir mıllıon adamǵa jetti! Bul óziniń 400 jyldaı derlik tarıhynda kópti kórip, kópti bastan ótkergen, áıtse de, tarıhy baı tamasha elimiz – táýelsiz Qazaqstanymyzǵa aınala alǵan myqty, gúldengen derjava boldy.
ALASHA HAN KESENESI
Árıne, kóp ǵasyrlyq tarıhtyń ózinen keıin urpaqtaryna Altyn orda zamanynan saqtalyp qalǵan sáýlet eskertkishteri túrinde ósıetter qaldyrmaýy múmkin emes edi. Erte orta ǵasyrlarmen (XI-XII ǵasyrlar) datalanatyn osyndaı kóne eskertkishterdiń biri qazaq taıpalarynyń ataqty kóshbasshysy Alasha hannyń kesenesi bolyp esepteledi. Onyń dańqy keń dalaǵa jaıyldy, tipti júzge bólinýdiń dál osy Alasha hannyń sheshimi boıynsha paıda bolǵandyǵy týraly nanym bar. Qazirgi kóptegen halyqtar (bashqurttar, qyrǵyzdar, qaraqalpaqtar) men qazaqtardyń ózderi de ony ózderiniń túp atasy dep sanaıdy.
Keseneniń ózi de basqa ortaǵasyrlyq qurylystardyń kóbinen edáýir ózgeshelenedi, mundaı arhıtektýralyq stıl Ortalyq Azıada sırek kezdesedi. Biraq dál osy ereksheliginiń arqasynda ǵımarat sáýletti, saltanatty jáne óte aıbyndy bolyp kórinedi. Proporsıalardyń aıqyn saqtalýy, azǵantaı mólsherdegi ustamdy dekor, alty qyrly myqty baǵanalar, tereń arka – dala qatańdyǵymen órilgen shyǵys kolorıti. Óte áserli kórinis.
Bilý kerek:
Onda kólikpen jetýge, sáýlet eskertkishin múldem tegin kórýge jáne sýretke túsirýge bolady, eń bastysy – qurǵaq dalada jáne shyjyǵan kúnniń astynda (jyldyń ystyq mezgilinde) jol júrýge daıyn bolý. Munda dala gúlge oranyp, shópterdiń hosh ıisimen qanyqqan aýadan bas aınalatyn kóktem mezgilinde erekshe ádemi bolady, al salynǵanyna ondaǵan ǵasyrlardyń júzi bolǵan aıbyndy qurylys osy áserdi kúsheıte túsedi. Kesene Qarakeńgir ózeniniń oń jaǵalaýynan eki kılometr qashyqtyqta ornalasqan, jaqyn mańda Qaraǵandy oblysynyń Malshybaı aýyly bar. Sizder munda jaı ǵana at basyn buryp, jergilikti turǵyndardan qalaı jetýge bolatyndyǵyn, azyq-túlikterdi nemese tipti ulttyq tátti-dámdilerdi qalaı satyp alýǵa bolatyndyǵyn surap bilseńizder bolady.
JOSHY HAN KESENESI
Alasha han men Joshy hannyń múldem ár túrli tulǵalar bolyp tabylatyndyǵyna qaramastan, keıbir tarıhshylar munyń keri nusqasynyń rastaýyn izdeýdi jalǵastyrýda. Biraq ázirge olardy bir adam dep aıtýǵa salmaqty negiz joq, biz sizderge Joshy han kesenesi týraly baıandaımyz. Ol uly qolbasshy jáne jaýlap alýshy Shyńǵyshannyń óziniń úlken ulynyń zıratynda salynǵan. Joshy qaharly ákesiniń súıikti uly bolǵan jáne jaýlap alynǵan dúnıe-múlikti bólý kezinde bárinen de kóp jer men ataq-dańqqa ıe bolǵan. Biraq, ókinishke oraı, 30 ben 40 jastyń aralyǵynda dertke shaldyǵyp, Shyńǵyshannan jarty jyl buryn dúnıe salǵan. Osynaý tamasha kesene dál sol kezde salynyp bastaǵan, onyń kirpishiniń sapasy tipti zamanaýı qurylysshylardyń ózin tań qaldyrady (onyń jasalý qupıasy sol kúıi ashylmady, biraq onyń balshyǵy qymyzben ılenip, quıryq maıdyń kómegimen kúıdirilgen degen ańyz bar!).
Kesene ǵımaraty shyjyǵan kúnniń jaryǵynan aspan tústes kókshil kúmbezi men kúıdirilgen kirpishiniń qyzǵylt-qońyr, qanyq túsi jarqyraı túsetin myqty portaldy-kúmbezdi qurylys bolyp tabylady. Kireberiste sizderdiń aldaryńyzdan qysh taqtashalarmen bezendirilgen bıik portal shyǵady, al «shyrsha» etip qalaý munyń bárine budan da góri monýmentaldy túr beredi. Ishinde kóne zaman tynysy seziledi. Jaryq kúmbezdegi sańylaý arqyly kiredi, biraq terezeleriniń bolmaýyna qaramastan, munda jaryq jáne múldem qorqynyshty emes, kerisinshe, tipti tynysh sıaqty ma, qalaı... Kireberistiń sol jaǵyndaǵy baspaldaqpen joǵary kóterilip, bir myń jyldaı buryn derlik bizdiń kóshpendi ata-babalarymyz kórgen keıpindegi tamasha kórinisten lázzat alýǵa bolady.
Bilý kerek:
Onda ekskýrsıalyq toptyń quramynda nemese óz kóligimen jetýge bolady. Ol Qarakeńgir ózeniniń sol jaǵalaýynda, Jezqazǵannan soltústik-shyǵysqa qaraı 55 kılometr nemese «Sarykeńgir» keńsharynan 12 kılometr qashyqtyqta ornalasqan. Ekskýrsıalyq týr sizderge 10 myńnan 15 myń teńgege deıin aınalýy múmkin, eger kólikpen baratyn múmkindik bolsa, shyǵyndar tipti de az bolady, biraq onda sizder gıd áńgimelep beretin halyq ańyzdary men osy jerdiń qyzyqty tarıhyn estı almaısyzdar.
QOJA AHMET IASSAÝI KESENESI
Taǵy bir tańǵajaıyp mádenıet eskertkishi jáne Ortalyq Azıadaǵy ortaǵasyrlyq sáýlet óneriniń injýi bolyp zańdy túrde Qoja Ahmet Iassaýi kesenesi esepteledi. Ony tipti ÚNESKO búkilálemdik murasynyń tizimine engizgen, óıtkeni ol – Aqsaq Temirdiń XIV ǵasyrda salǵan tórt qurylysynyń ishinen bizge sol kúıinde saqtalyp jetken jalǵyz qurylys! Onyń ústine, ony salý kezinde sol zamandaǵy sáýletshilerdiń eń ozyq, jańashyl sheshimderi qoldanylyp, kóptegen jańa syndarly tásilderdiń negizin qalady jáne keıingi orta ǵasyrlardyń ózindik arhıtektýralyq stılin qalyptastyrdy. Onyń qurylysyn salý úshin Temýchın ımperıasynyń túkpir-túkpirinen sheberler shaqyrylyp, kesene órnegi men jabdyqtarynyń ár túrli bólikterinde qaldyrylǵan keıbireýleriniń esimderi bizge de jetti.
Qurylystyń syrty qanshalyqty monýmentaldy jáne baı bolsa, ishi de sondaı sándi-saltanatty. Munda kúmispen áshekeılengen esik topsalary da, qoladan jasalǵan aýyr shamdaldar da, tipti sýǵa arnalǵan úlken qola qazan da bar. Bul jerdegi shyǵys jabdyqtarynyń ustamdy kolorıti, sondaı-aq ár túrli maqsattaǵy: jınalystarǵa, pikirtalastarǵa, zikir salýǵa, birlesip oqýǵa arnalǵan zaldarynyń sany (olardyń sany barlyǵy 36) tań qaldyrady, munda sondaı-aq kitaphana, qol jýǵysh, názirethana jáne qasıetti jerdiń aýmaǵynda turatyndarǵa arnalǵan hýjralar da bar.
Bilý kerek:
Kesene Ońtústik Qazaqstan oblysyndaǵy qazirgi Túrkistan aýmaǵynda ornalasqan. «Altyn Orda» avtovokzalynan avtobýspen nemese marshrýttyq taksımen jetýge bolady, qashyqtyǵy – 3 km-ge jýyq. Bul barynsha az shyǵyn jumsalatyn búdjettik nusqa bolady, óıtkeni kirý bıleti jol júrý aqysynan sál qymbat – 200 teńgege jýyq turady. Esesine, sizder qanshama áser alasyzdar! Onda bolyp kórgen árbir adam keseneni kórgen alǵashqy mınýttardan bastap birneshe júzdegen jyldarǵa artqa sheginip, shyǵys ertegisiniń qushaǵynda bolyp qaıtqandaı áserde bolǵandyqtaryn aıtady.
ARYSTAN BAB KESENESI
Qoja Ahmet Iassaýı kesenesiniń paıda bolý tarıhy Arystan Bab mazarymen tyǵyz baılanysty, óıtkeni dál osy Arystan Bab Iassaýıdiń rýhanı jáne dinı ustazy bolǵan. Ol Iassaýıdiń dinı ilimge kelýinde mańyzdy ról atqarǵan, sonyń arqasynda ol Orta Azıadaǵy eń iri sopylyq qaýymdy qura aldy. Kóptegen ańyzdarǵa sáıkes, Temirdiń túsinde eń aldymen Arystan Babqa qurmet kórsetilýi tıis, óıtkeni ol bolmasa, «dala tósine ıslamnyń jaryǵyn alyp kelgen» onyń shákirti de bolmas edi degen aıan berilgenge deıin Iassaýıge arnalǵan keseneniń qurylysy kóp márte sátsizdikke ushyrady. Kesene sol kezderde, XII ǵasyrda salyndy.
Biraq ol bizdiń zamanymyzǵa bastapqy kúıinde jetpedi. Aldymen ony Otyrar apaty talqandasa, XV ǵasyrdan keıin qalpyna keltirilgen ǵımarat jer silkinisinen zardap shekti, XIII ǵasyrda ol jóndeýden ótkizildi, biraq qaıta qırady. Jáne tek 1971 jyly ǵana ol kesene qazirgi biz kórip júrgen qalpyna keldi. Kúıdirilgen kirpishten salynǵan aıbyndy ǵımarat, onyń basty qasbeti munaralarmen, pishindi qalaýmen jáne tereń shoshaq kúmbezben bezendirilgen. Ol áýlıeniń súıegi saqtalǵan qabirdiń ózi men bata oqıtyn meshitten turady. Iassaýı kesenesine barlyq qajylyqtar dál osy jerden bastalady, óıtkeni eń aldymen mindetti túrde onyń ustazy – Arystan Babqa qurmet kórsetý qajet.
Bilý kerek:
Kesenege Shymkent qalasynan jetýge bolady, óıtkeni sol jerden ekskýrsıalyq týrlar men jaı ǵana qoǵamdyq kólik marshrýttary jolǵa qoıylǵan. Kirý bıletine azǵantaı ǵana aqsha jumsalady, sondyqtan shyǵyndar negizinen jol júrý aqysy men turý aqysyn ǵana qamtıdy.
AISHA BIBI KESENESI
Bálkim, bul keseneniń salyný tarıhyn bir mezgilde eń ádemi, romantıkalyq jáne qaıǵyly dep aıtýǵa bolatyn bolar. Ol ańyz ben sıqyrǵa bólengen, mynda áli kúnge deıin eldiń jáne álemniń túkpir-túkpirlerinen otbasylar beıbitshilik, uzaq mahabbat jáne úılesim tileý úshin aǵylyp kelip jatady.
Ejelgi ańyzdar boıynsha, bir kezderde jer betinde Hakim ata degen baıdyń qyzy Aısha Bıbi men asa tekti emes rýdyń kóshbasshysy Qarahan ómir súripti. Olar bir-birin kóre salysymen qatty ǵashyq bolyp qalady, biraq sulýdyń ákesi mundaı odaqqa qarsy boldy. Qarahan qapa bolyp, otanyna oralady, al jas qyz aıyrylysý azabyna shydamaı, ákesiniń úıinen kútýshisi Babajamen birge tún jamylyp qashyp shyǵady. Muny estigen ákesi ǵashyqtardy qarǵap, olardyń eshqashan birge bolmaıtyndyqtaryna ýáde beredi. Dál solaı bolady da – jol sońynda qyzdy ýly jylan shaǵyp alady. Qarahan úlgergeninshe alyp-ushyp jetedi de, ǵashyqtar nekelesip úlgeredi. Aısha Bıbi qaıtys bolǵan soń, qaıǵydan qan jutqan Qarahan ásemdigimen jáne talǵampaz arhıtektýrasymen kórgen adamnyń bárin tań qaldyratyn tamasha keseneni turǵyzady. Kúnde tańerteń, óle-ólgenshe Qarahan Aıshaǵa degen sezimin bildirip, onyń basyna 5 alqyzyl raýshan gúlin aparatyn bolǵan. Óziniń kesenesin ólgennen keıin de ǵashyǵynyń qabiri kórinip turatyndaı etip salýdy tapsyrǵan.
Qazirgi ýaqytta Taraz ben jaqyn mańdaǵy aýdandardyń jas jubaılary úılený toıy kúninde dástúrli túrde Aısha Bıbi men Qarahan kesenesine baryp, uzaq ta baqytty nekege bata alatyndyqtaryna shynaıy senedi. Júrekterdi jylýmen jáne naǵyz mahabbatqa degen senimmen toltyratyn tamasha dástúr mynda, sonymen qatar, kóptegen týrısterdi de tartady, sondyqtan kesenelerdiń jany bos bolatyn kezderi sırek.
Bilý kerek:
Kesene Taraz qalasynan nebári 18 kılometr jerdegi Jambyl oblysynyń Aısha Bıbi aýylynda ornalasqan. Onda óz betterińizben jetýge bolady, biraq joldyń sizderdi qýanta qoımaıtyndyǵyna daıyn bolyńyzdar. Sonymen qatar, ekskýrsıa quramynda da barýǵa bolady, onda birden birneshe qasıetti orynǵa bara alasyzdar. Bári sizderdiń qarjylaryńyz ben múmkindikterińizge baılanysty. Árıne, avtomobılmen saıahattaý búdjettirek bolady, óıtkeni qasıetti jerlerge barý múldem derlik tegin jáne barlyq shyǵyndar tek jol men tamaqtanýǵa jumsalady. Biraq ol kezde sizder qyzyqtan qur qalýlaryńyz múmkin, óıtkeni ekskýrsıalar týrıstke barynsha kóbirek nárseni kórsetip, áńgimeleý úshin jasalady.
Bul maqala qazaq halqynyń tarıhyna, ejelgi ańyzdarǵa, ápsanalarǵa jáne shyǵys ertegisiniń sıqyryna qyzyǵýshylyq tanytatyn barlyq adamdarǵa arnalady. «Myń bir túnniń» betterinen túsip qalǵandaı keremet kúmbezdi qurylystar, arkalar, munaralar, sheber órnekter, áshekeıler men jazýlar... olar týrısterdi eliktirip, osy qasıetti jerlerge qaıta-qaıta oralýǵa májbúr etedi. Bizdiń tamasha elimiz boıynsha saparǵa jınalsańyzdar, tizimimizdi eskerýsiz qaldyrmańyzdar. Joǵaryda atalǵan kesenelerdiń eń bolmaǵanda bireýine barsańyzdar, qalǵandarynyń barlyǵyn kórý úshin qoldan kelgenniń bárin de jasaıtyndyqtaryńyzǵa senseńizder bolady.