Álemniń ár túrli elderindegi tabysty da baqytty adamdar kúızelisti qalaı eńserýge bolatyndyǵy týraly qandaı keńester beretindigin bilesizder me? Dene belsendiligi joǵary ómir saltyn ustaný. Mine, sizderdi kúmándar men alańdaýshylyq tolqyny jaılady ma – ol at bolsyn, velosıped bolsyn, birden erttep minińizder! Aıtpaqshy, kóbi muny eshbir ǵylymı dáleldersiz, ıntýıtıvti túrde jasaıdy. Qazaqstanda belsendi ómir saltyn ustanatyn adamdar sany jyldan-jylǵa artyp keledi, buǵan qýanbasqa bolmaıdy. Elimizdegi belsendi týrızmniń eń kóp taralǵan jáne qoljetimdi bes baǵyty: taý týrızmi jáne jaıaý týrızm, at týrlary, velosıpedpen saıahattaý jáne velosıpedpen taýda júrý.
TAÝDAN TEK TAÝ ǴANA JAQSY BOLÝY MÚMKIN
Týrıstik fırmalardan, sondaı-aq jeke gıdterden taý joryqtaryn uıymdastyrýdyń eń kóp usynystaryn búgingi tańda Almaty oblysynan taba alatyndyqtaryńyz sózsiz. Ol túsinikti de – munda aınaldyrǵan jarty saǵattyń ishinde sizder megapolısten marshrýttyń basyna, ıaǵnı is júzinde taý bókterine jete alasyzdar, sol sebepten de taıaý shet elderden ákki álpınıster men taý joryqtarynyń áýesqoılary osynda jınalady. Al Almatynyń kóptegen turǵyndary úshin taýda serýendeý saıajaıǵa barǵanmen birdeı, tabıǵatpen aralasýdyń tabıǵı qajettiligi ispettes. Ile Alataýy taýlaryna otbasylarymen, dostarymen barady, taýda tımbıldıngter uıymdastyrady. Taý týrızmi sporttyq (razrа́dtarymen jáne ózge de sporttyq atrıbýtıkasymen) jáne áýesqoı bolyp bólinedi. Biz qazir sońǵysy týraly aıtyp otyrmyz.
Taý týrızmi, Almaty mańyndaǵydaı aýqymda bolmasa da, Shyǵys Qazaqstan jáne Túrkistan oblystarynda da tanymal. Shyǵysta búkil álemnen aǵylyp keletin týrısterdi Altaı men Sibirdiń eń bıik shyńy – Muztaý jumbaq taýy qyzyqtyrady. Munda qarapaıym, sanattyq emes joryqtardan bastap arnaıy álpınıstik jaraqtar qoldanylatyn joǵary kúrdelilik sanatyndaǵy joryqtarǵa deıingi taýdaǵy jaıaý joryqtarǵa barýǵa bolady. Sonymen qatar, Rıdder qalasynyń aýdany da tanymal. Negizinen Úsh aǵaıyndy shyńy men Voroshılov shyńy týraly estýge bolady, biraq Kendi Altaıǵa kelgen boıda ony mindetti túrde tereńirek zerttegiń kelip ketedi. Týrıster aǵynynyń budan da kóbirek bolýyna aımaqtyń qashyqtyǵy ǵana kedergi keltiredi. Degenmen, sońǵy birneshe jylda ShQO-da naq osy taý joryqtaryn uıymdastyrýǵa erekshe kóńil bóletin birneshe demalys bazasy ashyldy. Al Rıdderde 2017–2018 jyldarda jergilikti kolej tipti sertıfıkattalǵan ekskýrsıa jetekshilerin oqytyp shyǵardy.
Túrkistan oblysynda Saıram-Uǵam memlekettik ulttyq tabıǵı parkiniń shatqaldaryna týrıstik joryqtar usynylady. Klýbtar, týrıstik fırmalar, qyzmetter kórsetý salasynda jumys isteıtin basqa da uıymdar negizinen Shymkent qalasynda ornalasqan. Barý úshin qajetti jerdi tańdaýǵa sondaı-aq Ontustik Tourism Center aqparattyq búrosynyń mamandary da kómektesedi.
Aıtpaqshy, taý týrızmi sizder úshin ýaqyt óte kele birtindep álpınızmge ulasýy múmkin, biraq bul endi basqa oqıǵa…ÁRIREK BARÝ, KÓBIREK KÓRÝ
Jaıaý marshrýttar ádette álemniń ár túrli elderindegi jabaıy, ıgerilmegen aýmaqtarǵa jasalady. Adamdarǵa órkenıetten alysyraq ketip, tabıǵatpen bite qaınasýǵa, tutasýǵa umtylý tán. Bizdiń elimizde osyndaı alystaǵy, ádemi, jabaıy oryndar jetip artylady. Al osy baǵytta mamandanatyn kásibı gıdtar nemese týrıstik fırmalar ázirshe jetkiliksiz bolyp otyr. Degenmen, árıne, bul sizderdi qyzyqtyrǵan tabıǵı obektiniń nemese landshafttyń ornalasqan jerine baılanysty.
«Jaqsy jańalyq» ta bar. Eldiń árbir oblysynda derlik erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtar (budan ári – EQTA) bar, olarda mártebesine qaraı kóbirek nemese azyraq dárejede (qoryqta azyraq, ulttyq parkterde kóbirek) týrıstik marshrýttar qoldanylady.
Búgingi tańda Qazaqstanda 13 memlekettik ulttyq tabıǵı park, 10 memlekettik tabıǵı qoryq bar ekendigin eskeretin bolsaq, jaıaý joryqqa attanatyn tańdaýlaryńyz aıtarlyqtaı mol. Árıne, EQTA-da týrızmniń basqa túrleri de qoldanylady, biraq kóbinese jaıaý týrlarǵa basymdyq beriledi, óıtkeni olar qorshaǵan ortaǵa barynsha az zıanyn tıgizedi jáne memleket qorǵaýyndaǵy aýmaqtarda júrgizýge eń qolaıly bolyp tabylady. Ánshi shaǵyl, Qatýtaý, Aqtaý («Altyn-Emel» ulttyq parki, Almaty oblysy) taýlary; Kólsaı kólderi, Qaıyńdy kóli («Kólsaı kólderi» ulttyq parki, Almaty oblysy); tańǵajaıyp Sharyn shatqaly men onyń «Shaǵandy ormany» (Sharyn ulttyq parki, Almaty oblysy); Baıanaýyl ulttyq parkiniń alasa ásem taýlary, jartastary men kólderi (Pavlodar oblysy); ataqty «Jumbaqtas», «Oqjetpes» jartastary, qaraǵaı ormany qorshaǵan kóptegen kólder – Aqmola oblysynyń tabıǵı ıgiligi – «Býrabaı» memlekettik ulttyq tabıǵı parki; Muztaý taýy, respýblıkanyń asa iri ulttyq parki – Katon-Qaraǵaıdyń kóptegen sarqyramalary (ShQO); Búkilálemdik mura obektisi bolyp tabylatyn Saıram-Uǵam parkiniń ásem shatqaldary (Túrkistan oblysy) sıaqty ataqty obektiler naq osyndaı jerlerde ornalasqan. Memlekettik tabıǵı qoryqtardan eń aldymen Marqakól kóli (Marqakól qoryǵy, ShQO), Batys Altaı qoryǵyndaǵy «Tas ertegisi» (ShQO), Búkilálemdik mura obektisi bolyp tabylatyn Aqsý-Jabaǵyly qoryǵynyń shatqaldary sıaqty obektilerdi atap ótý qajet.
Joǵaryda atalǵan memleket qorǵaýyndaǵy barlyq aýmaqtarda birneshe (besten onǵa deıingi) týrıstik marshrýttan ázirlengen. Ulttyq parktermen jáne qoryqtarmen baılanysý derekterin tabý sizder úshin qıynǵa túspeıdi, óıtkeni olardyń bárinde derlik óz ýeb-saıttary bar.
Aıtpaqshy, parktegi jáne qoryqtaǵy kez kelgen marshrýta sizderdi mindetti túrde gıd alyp júredi, bul sizderdiń joryqtaryńyzdy qyzyqty ǵana emes, sonymen qatar, qaýipsiz de etetindigi sózsiz. Eger sizder basqa aýmaqtarda saıahattaıtyn bolsańyzdar, ózderińizben birge jerseriktik telefonǵa deıingi ár túrli baılanys quraldaryn alýdy umytpańyzdar, eldiń alys aımaqtarynda sizder shyn máninde ınfraqurylymsyz jáne uıaly baılanyssyz, órkenıetten tys bolyp qalasyzdar!
SALT ATPEN SERÝENDEÝ TÝRALY
Jaıaý marshrýttardan atpen serýendeýge kóshý qısyndy. Másele at týrlarynyń da erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtarda keńinen taralǵandyǵynda bolyp otyr. Budan basqa, bul jerde agro- nemese aýyldyq týrızm sıaqty qazaqstandyq týrızmdegi jańa baǵyt týraly áńgimelegen oryndy bolady. Aýyldardaǵy qonaqtarǵa arnalǵan alǵashqy úıler Qazaqstanda 15 jyl buryn paıda bolǵan, biraq naq osy sońǵy jyldarda osy baǵyt barynsha qarqyndy damyp keledi. Almaty, Túrkistan, Jambyl, Shyǵys Qazaqstan oblystarynda qonaqtarǵa arnalǵan jańa úıler paıda bolyp qana qoımaı, sonymen qatar, osy úılerdiń qonaqjaı ıeleri usynatyn qyzmetter tizimi de keńeıe túsýde. Al aýyldy jerde atsyz qalaı bolmaq? Durys! Onsyz bolmaıdy! At týrlary – agrotýrızmniń tabıǵı tamashalarynyń biri.
Budan basqa, at marshrýttaryn uıymdastyrýdy ár túrli týrıstik fırmalar usynady. Almaty oblysyndaǵy Jetisýdyń ásem jaılaýlarynda at týrlary joǵary suranysqa ıe. Qalaǵa jaqyn mańda, mysaly, Úshqońyr ústirtinde, sondaı-aq Qaskeleń, Aqsaı shatqaldarynda serýendeý nusqalary bar. Ýaqyt múmkindik berse, Almatydan 200-300 km qashyqtyqtaǵy jerlerge de barýǵa, at marshrýtynyń basyna avtomobılmen jetip, ári qaraı atqa otyrýǵa bolady. Asy ústirtindegi nemese Shalkódesý ańǵaryndaǵy jaılaýdyń tamasha kórinisinen lázzat alasyzdar.
VELOSIPED QYZYQTARY
Velosıped búginde kólik túri, sonyń ishinde saıahattaýǵa arnalǵan kólik túri retinde Qazaqstanda barǵan saıyn tanymal bolyp keledi. Eldiń kez kelgen aımaǵynda velosıped áýesqoılarynyń jergilikti qoǵamdastyqtary, klýbtary bar. Alaıda, solardyń kóbi ózderiniń azǵantaı toptarymen ǵana jınalyp, qalada jáne qalaǵa jaqyn mańda «velosıped tebýmen» shekteledi. Degenmen, qalaǵan jaǵdaıda, solarǵa qosylýǵa bolady. Tirshilik úshin qajetti jaraqtyń bárin ózimen birge alyp júretin sporttyq velotýrıster de bar. Biraq solardyń birinshileri de, ekinshileri de aqysyn tólep, tolyqqandy servıs alý arqyly avtomobılmen alyp júretin, gıdy bar týrlardy uıymdastyrýǵa baǵdarlanbaǵan. Al elde bulaı jasaı alatyn kompanıalar, ókinishke oraı, kóp emes. Kóp emes, biraq bar. Solardyń qatarynda «Velosıped qyzyqtary klýbyn» ataýǵa bolady. Ol Almatyda ornalasqan, biraq Qazaqstan boıynsha jáne basqa da jerlerge týrlardy uıymdastyrady.
VELOSIPEDPEN TAÝǴA
Velotýrızm taqyryby zor jáne keń aýqymdy, atap aıtqanda, ondaǵy baǵyttardyń biri velosıpedpen taýda júrý bolyp tabylady. Temir tulpardy erttep minip, taýǵa attanýdyń eń durys tásili – týrıstik fırmalardy izdemeı, ózderińiz júrgen sol aımaqtaǵy dál ózderińiz sıaqty velosıped áýesqoılarynyń qoǵamdastyqtaryn taýyp alyp, dostyq negizde solardyń qataryna qosylý! Máselen, «Ekstremaldy atletıka» qoǵamdyq uıymy (Almaty) áýesqoılarǵa arnalǵan, sonyń ishinde taý velosıpedi boıynsha jarystardy turaqty túrde ótkizip otyrady. Ras, mundaı starttar jaı ǵana tabıǵat aıasyndaǵy belsendi demalysqa emes, oqıǵalyq týrızmge jatady, biraq bul tamasha emes pe! Mundaı oqıǵalar uzaq ýaqytqa este qalady, naǵyz merekege jáne jańa ashylymdar úshin kezekti esepteý núktesine aınalady!