QAZAQSTANNYŃ ÁRBIR ADAM KÓRÝI TIIS EŃ JAQSY 10 PEIZAJY

QAIYŃDY KÓLI

Fotosýretterdi qaraý osy kóldi kórgen kezde boılaryńyzdy jaılap alatyn áserlerdiń onnan bir bóligin de bere almaıdy. Óziniń paıda bolý tarıhy sıaqty, sonshalyqty erekshe tańǵajaıyp oryn. Bir qaraǵanda, ol tym kóne jáne lıtosferalyq taqtalardyń qozǵalýy nátıjesinde paıda bolǵan sıaqty bolyp kórinýi múmkin. Biraq bul olaı emes! Qaıyńdy kóli zańdy túrde Qazaqstannyń adam qolymen jasalmaǵan eń jas kólderiniń biri dep sanalýy múmkin. Ol nebári 100 jyl buryn, 1910 jyly túsken úlken kóshkinniń shatqaldy jaýyp qalýy nátıjesinde túzilgen. Birtindep móp-móldir taza bulaq sýy osy rezervýardy toltyryp, osynda ósip turǵan qylqan japyraqty ormandy basyp ketti. Bir qyzyǵy, aǵashtardyń butaqtary saqtalyp qaldy... biraq tek sýdyń astynda! Al sý betinen shyǵyp turǵan dińderi múldem jalańashtanyp, áli kúnge deıin súńgiler sıaqty jalǵyzsyraı soraıyp tur. Halyq arasynda olardy Qaraýyldar dep ataıdy. Onyń sýy qanyq kógildir tústi, reńki kók-jasyl tústen kókshil túske deıin jıi ózgerip otyrady. Alaıda jaqyndap kelgende, sizder onyń móp-móldir tazalyǵyna qaıran qalasyzdar, odan Qaıyńdynyń sý asty álemin búkil sán-saltanatynda kórýge bolady. Eger sizder daıvıń áýesqoılary bolsańyzdar, bul jerdiń laıyqty baǵasyn bermeýlerińiz múmkin emes.

Bilý kerek: Kól Almatydan 288 km qashyqtyqta, Saty aýylyna jaqyn mańda ornalasqan. Naqtyraq aıtatyn bolsaq, aýyldan kólge deıingi sońǵy 12 kılometrdi sizderge oıly-qyrly (biraq sondaı ásem!) jerlermen ótýge týra keledi. Ekologıalyq alym tóleýge daıyn bolyńyzdar, óıtkeni Qaıyńdy kóli men oǵan japsarlas qaıyń ormany 2007 jyldan bastap ulttyq parktiń bir bóligine aınaldy. Munda sýǵa shomylýǵa SÝYQ, óıtkeni sýdyń temperatýrasy +6 °S-tan aspaıdy, esesine, aýa temperatýrasy ádette +23 °S qolaıly belgisinde ustalyp turady. Saty aýylynda barlyq qolaılylyqtarmen toqtaýǵa bolady. Sondaı-aq munda týrıstik ınfraqurylym qatty damyǵan, qalaǵan jaǵdaıda, «túneıtin jer» men júrip-turý tásilin tańdaý týraly oılanbastan, kólge týrmen attanýǵa bolady.

BÝRABAI – NAǴYZ TÝRISTIK JUMAQ

Biz kóbinese sál bıigirek turǵanda nemese qanatymyz bolǵanda kóz aldymyzdan ashylýy múmkin sulýlyqty tolyq shamada kóre almaı jatamyz. Biraq Býrabaıdyń keremettigi de sonda, onyń búkil sulýlyǵyn qanattylardyń nemese jeke tikushaqtyń kómeginsiz qus ushar bıikten tamashalaýǵa bolady. Bul úshin Bólektaý taýyna kóterilý jetkilikti, sonda bıiktigi 147 metrlik tamasha sholý alańy sizderdiń ıelikterińizde bolady. Odan ólkeniń barlyq tabıǵı kórikti oryndaryna: Býrabaı kóli men Úlken Shabaqty kóline, Jumbaqtas jartasyna, Oqjetpes taýyna jáne Kógildir shyǵanaqqa keremet kórinis ashylady. Kórinistiń eliktiretindigi sonshalyq, bir sátke qaıda ekendikterińdi umytyp ta ketesizder – mundaı sulýlyqtyń árqashan jandaryńyzda bolyp, sizderdiń muny sezbeı júrgendikterińizge sený qıyn.

Býrabaıda birde-bir ret bolyp kórmegen kóptegen týrıster basynda ushy-qıyry kórinbeıtin ulan-baıtaq dalanyń ortasynda bári aýzynan tastamaıtyn osyndaı keremettiń bolýy múmkin be dep tań qalyp jatady. Sodan soń, qalyń orman basqan úlken taýlardyń, kólderdiń jáne qyzyqty pishindegi tastar úıindileriniń joqtan paıda bolǵandyǵyn kórgende, tyna qalady. Munda sizderdiń demalystaryńyzdyń dál ózderińiz oılaǵandaǵydaı bolýy úshin barlyq jaǵdaı qarastyrylǵan: jaǵajaıda qyzdyrynǵandy jaqsy kóretinder úshin – tap-taza móldir sýy bar kólder, spa-qyzmetteri men massajy bar shıpajaılar, al belsendi demalysqa artyqshylyq beretinder úshin – atpen serýendeý, ataqty Bólektaýǵa, Kókshege jáne Oqjetpeske kóterilý, sańyraýqulaq pen jıdek terý jáne kóptegen basqa da qyzyqtar usynylady.

Bilý kerek: eger sizder Bólektaýdy ekskýrsıalyq top quramynda (bul da jaman emes, óıtkeni jol-jónekeı osy jerdiń shyǵý tegi týraly kóptegen qyzyqty ańyzdardy estýge bolady) emes, al óz betterińizben baǵyndyrmaq bolsańyzdar, birneshe jáıtty bilýlerińiz qajet. Taýǵa deıin kólikpen barýǵa qoryqpańyzdar, óıtkeni taý eteginde birneshe turaq (aqyly jáne tegin) bar. Joldy kez kelgen jergilikti turǵynnan surastyrýǵa nemese kartadan qaraýǵa bolady. Senseńizder bolady, jol tappaı uzaq júrmeısizder. Kóterilý asa qıynǵa túspeıdi, biraq qalaı bolǵanda da yńǵaıly aıaq kıim men jabyq kıim qamyn oılastyrýǵa týra keledi. Jańbyrdan keıin birden nemese qubylmaly aýa raıynda taýǵa shyǵýdan saqtanyńyzdar – taý qaýipti bolady.

BOZJYRA: JERDEGI AI TELIMI

Internette jergilikti qatań tabıǵattyń tańǵajaıybyn kórip, onyń qupıasyn bilý úshin búkil álemnen týrıster aǵylyp keletin osy jerdiń keremet ádemi fotosýretterin kóptep tabýǵa bolady. Ol dala jazyqtarynyń qurǵaqshylyǵy men surqaılyǵy úshin keshirim suraǵandaı bolyp, janǵa jaıly aqshyl-sur, aq jáne qońyr-sarǵysh reńkterge boа́lǵan keremet ádemi shaǵyn araldy jasap shyǵardy.

Baıaǵy bir kezderde Ústirt shoqysyn tolyǵymen sý japqan. Munda 10 mıllıonan astam jyl buryn bar bolǵan ejelgi muhıt – Tetıstiń sýlary býyrqanyp jatatyn. Dál osy muhıt qazirgi zamanǵy barlyq teńizder men muhıttardyń túp atasy bolyp tabylady. Tetıspen, onyń tereńdigimen salystyrǵanda, olardyń barlyǵy bizge jaı ǵana shaǵyn kólder bolyp kóriner edi. Biraq klımattyq jáne releftik ózgeristerdiń áserinen muhıt úlken tolqyndarymen jumsaq áktasty shaıa otyryp, keri shegindi. Jel men kún onyń bastaǵan isin aıaqtap, óńdelgish jynysty tańǵalarlyq pishinderde máńgilik qalyptap tastady: munda munaralardy, qorǵandardy, úshkir súńgilerdi, uzyn shatqaldardy, tipti kıiz úılerdi de kórýge bolady. Pishini boıynsha jyrtqysh janýardyń azý tisterin eske túsiretin eki áktasty shyń (bıiktigi 200 metrden asatyn) bul jerge ózindik erekshelik beredi. Eger sizderdiń ýaqyttaryńyz aıtarlyqtaı mol jáne kórý qabiletterińiz jaqsy bolsa, shatqalnyń túbinde tipti tasqa aınalǵan ulý qabyrshaqtaryn da (qyzyqty pishinderdegi) tabýǵa bolady, al erekshe joly bolǵyshtarǵa tarıhqa deıingi akýlalardyń súıek fragmentterin nemese tipti tisterin jolyqtyrýdyń sáti túsedi.

Bilý kerek: Bozjyra alqaby Aqtaý qalasynan 300 km qashyqtyqta ornalasqan jáne oǵan eki tásilmen jetýge bolady. Birinshi tásil – jol talǵamaıtyn myqty kóliktermen, óıtkeni shatqaldarǵa jaqyndaǵanda, jol múldem joq dese de bolady. Alaıda, qaıda baratyndyqtaryńyzdy bilseńizder, tabıǵı sholý alańyna aparatyn soqpaqqa jetýge bolady. Odan Bozjyra ǵaryshtyq landshaftyna keremet kórinis ashylady. Biraq týrıstik kompanıalardyń qyzmetterin paıdalanyp, Mańǵystaý boıynsha týrǵa attanýǵa, sonymen qatar, Shopan ata jáne Beket ata jerasty meshitterine, sondaı-aq Túıesý qumyndaǵy safarıge barýǵa bolady. Alaıda týrdyń quny 3-4 adamǵa eseptegende 100 myńǵa jýyq bolatyndyǵyna daıyn bolyńyzdar. Biraq bul áserlerdiń osyǵan turatyndyǵyna senimdi bolyńyzdar!

RAHMAN QAINARY

Altaı taýlarynyń júregi, teńiz deńgeıinen 2000 metrdeı derlik bıiktik, Kıeli Muztaýǵa (Altaıdyń eń bıik shyńy) ashylatyn keremet kórinister, Arasan kaskadty sarqyramasy, ashyq aspan astyndaǵy shıpaly ystyq qaınar kózder – jer betindegi jumaq degenimiz osy emes pe? Bul jerge jaı ǵana osyndaı sulýlyqty tamashalaý úshin bolsa da kelý kerek! Alaıda «Rahman qaınary» kýrorty týrısterdi kóptegen basqa da qyrlarymen qyzyqtyrady, óıtkeni bul – vızýaldyq kórinis turǵysynan ǵana emes, adam densaýlyǵyna qatysty alǵanda da tamasha oryn. Munda bir mezgilde densaýlyqtaryńyzdy túzetip, aǵzalaryńyzdyń búkil ómirlik resýrstaryn qalpyna keltirip, kózdiń qarashyǵyndaı qorǵalatyn tól tabıǵattyń tańǵaldyrarlyq kórinisterinen lázzat alýǵa bolady.

Bul – naǵyz balneologıalyq kýrort, munda birneshe ǵasyrlardan beri teri aýrýlary men júrek aýrýlaryn emdeý, qysymdy jáne ortalyq júıke júıesiniń jumysyn qalpyna keltirý, maýsymdyq alergıa áserin tómendetý úshin búkil álemnen adamdar aǵylyp kelip jatady. Munyń ústine, jer astynan atqylap shyǵatyn radon kózderi quramynyń teńdestirilgen bolýy sonshalyq, olardy barlyq adamdarǵa derlik qoldanýǵa bolady, al 24°S-tan bastalatyn jáne odan joǵary temperatýra aıyrmasy ár túrli aýrý túrlerine eń qolaıly temperatýrany tańdaýǵa múmkindik beredi.

Osy jerde demalǵannan keıin jergilikti tabıǵattyń sulýlyǵy men tańǵaldyrarlyq tynyshtandyrý áserin sizder áli uzaq ýaqyt esterińizge alyp júresizder: júzdegen jyldar boıy taý bókterlerinde ósip kele jatqan Altaı balqaraǵaıy aýaǵa qylqan ıisin taratady, shyńdaryn qar basqan taý alaptary, minsiz tegis beti kúnge shaǵylǵan tap-taza Rahman kóli... Rahat!

Bilý kerek: sizderde jol talǵamaıtyn kólik bolmasa, kýrorttyq aımaqqa nemese shıpajaıǵa jetý aıtarlyqtaı qıynǵa túsedi. Búkil jol kartaǵa túsirilgen, biraq oıly-qyrly jerlermen júrýge týra keledi. Eger sizder shıpajaıǵa baratyn bolsańyzdar, jeke avtobýs berilýi ábden múmkin, mundaı nusqa bárinen de qolaıly bolady. Emdik prosedýralardan basqa, munda belsendi demalystan lázzat alýǵa: taýǵa órmelep shyǵýǵa, sarqyramalardy tamashalaýǵa, at joryqtaryna, ekskýrsıalarǵa attanýǵa, qaıyqpen serýendeýge, al qysta shańǵy jáne snoýbord tebýge bolady.

QORǴALJYN KÓLDERI

Kútpedińizder ǵoı, solaı emes pe? Qyzǵylt qoqıqaz (jáne tipti buıra birqazandar) Qazaqstanda... Ekzotıka! Al ony búkil sulýlyǵynda jáne tabıǵı mekendeý ortasynda Qorǵaljyn qoryǵynyń aýmaǵynan kórýge bolady. Osy keremet qustardan bólek, munda basqa qanattylardyń da júzdegen túrleri mekendeıdi, óıtkeni munda qustar mıgrasıasynyń eki joly: ortalyq azialyq jáne sibirlik-ońtústik eýropalyq joldary toǵysady. Mıgrasıa kezinde ózara baılanysty eki kóldiń (Qorǵaljyn jáne Teńiz) aıdyndary qustardyń ár aluan ári sırek kezdesetin túrlerine tolyp ketedi, olardy elimizdiń basqa esh jerinen kezdestire almaısyzdar. Bul jerdi shyn máninde búkil Eýrazıadaǵy eń ádemi jáne biregeı jerlerdiń biri dep ataýǵa bolady. Bul jerdegi kórinister ásirese kólderdiń betteri Qazaqstannyń Qyzyl kitabyna engizilgen Shrenka qyzǵaldaqtarynan kilem jamylatyn sáýir aıynda tamasha bolady. Eń qyzyǵy – Teńiz kóliniń tuzdylyǵy, munda sýǵa batyp ketýden qoryqpaı, kitabyńdy oqyp qoıyp, sý betinde typ-tynysh shalqalaı jatýǵa bolady. Al Qorǵaljyn bolsa, kerisinshe – tushshy kól, esesine, keremet bederi bar: ony qamys jeke shyǵanaq-kólderge bólip, olardyń árqaısysyna óz ataýy berilgen. Bul jerde fotosýretter shynynda da National Geographic rýhynda: erekshe, qanyq, tól tabıǵattyń ásemdiginen jarqyraǵandaı bolyp shyǵady.

Bilý kerek: parktiń aýmaǵyna kirý ońaıǵa túspeıdi, onda tek arnaıy ruqsattaryńyz bolǵanda jáne qyzmetkerdiń ilesýimen kire alasyzdar. Ekomarshrýttardy uıymdastyrýshylardyń qyzmetterin (mamyr aıynan qazan aıyna deıin) paıdalanyp, park ishinde ózderińizdiń jol talǵamaıtyn kólikterińizben nemese bólingen avtobýspen saıahattaǵandaryńyz óte yńǵaıly bolady. Eger sizder óz betterińizben saıahattaýǵa nyq sheshim qabyldaǵan bolsańyzdar, jol talǵamaıtyn kólikke qatysty keńesimizdi eskerýsiz qaldyrmańyzdar – bul jerdegi joldar dalalyq jáne shań-tozańdy, keıbir jerleri tasty, keıbir jerlerin sý jyrǵan. Ekologıalyq alym 300 teńgege jýyq somany quraıdy, gıd qyzmetteri shamamen 15 myń teńge turady. Sonymen qatar, birden birneshe týrıstik qyzyǵýshylyq oryndaryna barýdy, jaıaý serýendeýdi jáne t.b. qamtıtyn ár túrli keshendi ekskýrsıalar da bar.

AQTAÝDYŃ TÚRLI-TÚSTI TAÝLARY JÁNE ATAQTY ÁNSHI SHAǴYLDAR

Aqtaý jalpy ataýymen atalatyn túrli-tústi taýlar zańdy túrde «Altyn Emel» ulttyq parkiniń injýi bolyp esepteledi. Iá, Aqtaý dep atalǵanymen, bul ártekti landshaft tek alystan ǵana aq bolyp kórinedi. Sizder jaqyndaǵan saıyn, olardyń túr-túsi de aıqynyraq jáne erekshe bolyp kórinedi, al pishinderdiń san alýandyǵy men jarqyraǵan kálsıt krıstaldary osynaý keremet kórinisti tek tolyqtyra túsedi. Batar kúnniń qyzǵylt-sary sáýleleri taýlardy nuryna bólegen kezde, munda adam aıtsa sengisiz kadrlardy túsirýge bolady, kóptegen týrıster dál osymen aınalysady.

Biraq munymen de bári aıaqtalmaıdy. Eger Aqtaý injý bolsa, Aqqum-Qalqan (Ánshi shaǵyl) – gaýhar tas. Ol álemdegi «Tabıǵattyń 7 jańa keremetiniń» qataryna kiredi, óıtkeni... án salady! Iá-ıá, shaǵyldyń betinen qumdy syrǵytyp túsiretin shamaly jel tursa, qum tóbeden organ áýenine uqsas gýil estiledi. Al batar kúnniń aıasynda túsirilgen fotosýretter qandaı!

Bilý kerek: óz betińizben tek qana jol talǵamaıtyn jaqsy kólikpen jetýge bolady, óıtkeni Nurym jáne Aqtóbe aýyldaryna deıin ǵana jol jaqsy bolyp, ári qaraı kádimgi shań-tozańdy dalalyq jol jalǵasady. Barlyq jerde qum men shań-tozań bolatyndyǵyna daıyn bolyńyzdar. Uzaq joldan keıin Qosbastaý shatqalyndaǵy shıpaly radon kózderinde shomylyp, ári qaraı taǵy da birneshe shaqyrym taý alabynyń ishine tereńdeı ený qajet. Ánshi shaǵylǵa deıin ekskýrsıalyq týrdyń quramynda barǵan durys, óıtkeni onda alymǵa, gıdqe, tamaqtanýǵa jáne t.b. jumsalatyn barlyq shyǵyndar qamtylady.

ALTAIDYŃ ÚSH BASTY KIELI TAÝY – MUZTAÝ

Muztaý… Umaı ana mekeni, ǵaryshtyq energıa orny, «ótkenniń kýásy jáne bolashaqtyń tabystaýshysy» – osy epıtetterdiń barlyǵy Altaıdyń eń bıik taýyna telinýi beker emes. Kóptegen ǵasyrlar boıy tórt eldiń – Reseıdiń, Qazaqstannyń, Monǵolıa men Qytaıdyń ár túrli halyqtary ony ańyzdar men mıstıkaǵa toltyryp, dinmen jáne ejelgi ápsanalarmen baılanystyrdy. Qazirdiń ózinde qar basqan shyńdardyń syrtqy túrine qarap-aq deneń qaltyraıdy, al kóz aldyńnan ótken kúnniń kórinisteri zymyrap óte bastaıdy. Eń jaqsy kórinister Qatyn ózeniniń bastaýynan ashylady, oǵan jaqyn mańda Muztaý shyńynyń beınesi aınadaǵydaı kórinetin morena kóli sozylyp jatyr. Sondaı-aq Muztaýdan sál árirekte Sholý taýy ornalasqan, onyń eteginde de shaǵyn kól bar. Bul jerden sondaı ásem jáne klasıkalyq kórinis: taýlar, qar, móp-móldir taza sý kórinisi ashylady. Sonymen qatar, Kókkól sarqyramasyna deıin jetip, arqyraı aqqan aǵyn sýdyń kórinisin tamashalaýǵa jáne alystan jarqyraǵan Muztaý shyńdaryn sýretke túsirip alýǵa bolady.

Bilý kerek: eger sizder kásibı álpınıs bolmasańyzdar jáne bul jerlerdi bilmeseńizder, eshbir jaǵdaıda taýǵa óz betterińizben barmańyzdar. Birinshiden, sizderge joldyń, baılanystyń, Muztaý shyńdarynyń ózderi men adamdardyń qonystarynan basqa qandaı da bir baǵdarlardyń bolmaýy túrindegi jaısyzdyqtar kezdesýi múmkin. Ekinshiden, týrısterdiń barlyq kórikti jerlerge jaılylyqpen baryp, tamasha fotosýretter jasaı alýlary úshin arnaıy eseptelgen, tamasha uıymdastyrylǵan kóptegen marshrýttar turǵan kezde, bul qıyndyqtardyń qajeti qansha?

SHARYN SHATQALY

Tа́n-Shan taý silemderinde tabıǵattyń keremet jaratylystarynyń biri – kóneligi 12 mıllıon jylǵa jetetin, shógindi jynystardan túzilgen Sharyn shatqaly ornalasqan! Ol uzyndyǵy jáne kólemi jóninen álemdegi ekinshi shatqal bolyp esepteledi! Ol tek Grand-Kanonǵa ǵana jol beredi, biraq sulýlyǵy jóninen onymen ábden básekelese alady. Myńdaǵan jyldar boıy jel, sý jáne jer osy jerde keremet tas músinderdi qalap, úńgirler men shatqaldar oıǵan, sóıtip, shatqaldy biz kórip júrgen qazirgi túrine keltirgen. Munda kez kelgen jerden fotosýretter tamasha bolyp shyǵady, biraq shatqaldyń túbine túse, sýretter áldeqaıda áserlirek bolady. Ásirese Sharynnyń tas búıirlerin shymqaı qyzyl túske boа́ıtyn uıasyna batyp bara jatqan kúnniń sáýlelerin sýretke túsirip úlgerseńizder jaqsy bolady.

Bilý kerek: jazdyń ystyǵy saıahatqa kedergisin keltirmeýi úshin (jynystar qyzyp, aýa adam aıtqysyz qapyryq bolyp ketedi) munda kóktemde nemese kúzde kelgen durys. Munda óz kóligimen (kólikpen shatqalǵa túspek bolsańyzdar, jol talǵamaıtyn kólikterińiz bolǵany jón, óıtkeni túsý kezinde keıbir jerlerde avtomobılder sózbe-sóz maǵynasynda «dıagonál ustap», bir dońǵalaqtarymen aýada ilinip qalady), sondaı-aq Almatydan shyǵatyn avtobýspen nemese ekskýrsıalyq kóliktermen jetýge bolady. Demalys kúnderiniń týrlary eń tanymal bolyp tabylady: sizderdi kólikpen jetkizip, eń jaqsy sholý núktelerin kórsetedi, aty ańyzǵa aınalǵan, relıktilik Shaǵan ormanyna aparady. Álemde olardyń sany nebári ekeý ǵana! Ol osy jerde muz dáýirine deıin bolǵan jáne búkil tirshilik ataýlynyń bárine qaýip tóndirgen sýyq kezeńderden aman-esen ótken. Tústený úshin jergilikti shaǵyn restorandarǵa kirýge bolady (áıtse de, tamaqty ózderińizben birge alǵandaryńyz jón, dámhanada qymbatyraq bolýy múmkin).

KÓLSAI KÓLI

Kólsaı kólderi, lazýrıtten jasalǵan alqa sıaqty, aıbyndy Tа́n-Shannyń onsyz da ásem soltústik bókterlerin odan ári jaınata túsedi. Olardyń sany barlyǵy úsheý: Tómengi, Ortańǵy jáne Joǵarǵy Kólsaı. Birinshisi – eń sýyǵy jáne shatqaldyń tereńinde ornalasqan, sondyqtan da aıtarlyqtaı uzyn. Qylqan japyraqty orman basqan shyńdardyń qorshaýyndaǵy ortańǵysy keremet kórkem jaǵalaýlarymen, álpilik gúlderimen zańdy túrde eń ádemisi jáne eń úlkeni bolyp esepteledi. Úshinshisi – eń kishkentaıy, biraq eń jaılysy. Ol arshaly ormannyń kóleńkesi túsken móp-móldir taza sýlaryn qorǵaý úshin jartastardyń tasasynda syrtqy álemnen jasyrynyp qalǵandaı. Olardyń qaı-qaısysynda bolsyn, fotosýretter keremet jáne árqashan ár túrli bolyp shyǵady: sýdyń túsi kókshilden jasylǵa deıin óte jıi ózgerip otyrady, sodan soń taǵy da kógildir nemese tipti qoıý kók túspen qanyǵady.

Bilý kerek: kólikpen tek birinshi kólge jetýge bolady, bul rette sizderge aýmaqqa kirý aqysyn jáne ekologıalyq alymdy (bir kólikten 200 teńge jáne bir adamnan 650 teńgeden) tóleý qajet bolady. Ári qaraı jaıaý kóterilýge bolady, jińishke jartasty soqpaq ekinshi kólge aparady, biraq aldaryńyzdan ashylatyn kórinis barlyq qıyndyqtardy umyttyryp jiberedi. Jaqyn mańda, kól jaǵasynda jaılylyqpen jaıǵasýǵa bolatyn qonaq úı ornalasqan. Ne bolmasa únemdep, Saty aýylyndaǵy jaıly úılerde túneýge bolady. Nemese tipti ekinshi jáne úshinshi kólge jaqyn mańda shatyr qurýǵa bolady, bul nebári 500 teńgege aınalady.

INDER TUZDY KÓLI

Sýǵa batýǵa bolmaıtyn taǵy bir kól Atyraý qalasynan 180 km qashyqtyqta ornalasqan jáne Inder dep atalady (jergilikti turǵyndar Tuzdykól dep ataıdy). Ol jer qoınaýynan joǵary sapaly tuzdardy: kalııdi, bromdy, bordy, sondaı-aq as tuzyn, ıodty jáne magnııdi alyp keletin qýatty jerasty kózderinen tolyǵady. Osy sýmen jýynyp, shıpaly saz vannasyn qabyldaýdyń qanshalyqty paıdaly ekendigin aıtýdyń qajeti bar ma eken? Barlyq jergilikti turǵyndar tuzdy sýdyń terige jáne jalpy aǵzaǵa paıdaly áserin áldeqashan baıqaǵan – barlyq ýytty zattar shyǵarylady, tipti bolmashy jaralardyń ózi zararsyzdandyrylady, teri aýrýlary emdeledi. Biraq Inder tek osysymen ǵana tanymal emes: jaǵalaýdaǵy jarqyraǵan appaq tuz krıstaldary ony aıshyqty, qanyq fotosýretterdi jaqsy kóretinder úshin naǵyz Mekkege aınaldyrady.

Bilý kerek: munda óz betińizben (asfáltpen 180 km jáne qara jolmen shamamen 20 km), sondaı-aq jergilikti kásipkerler usynatyn saýyqtyrý týrynyń quramynda jetýge bolady. Jaǵalaýda shatyrlar ornatylǵan jáne shıpaly saz vannalary men sýǵa shomylýdan keıin bosańsyp demalý úshin qajettiniń barlyǵy bar. Tuzdarǵa artyq qanyǵý men teriniń qurǵaýyna jol bermeý úshin shıpaly sazda 20 mınýttan artyq ýaqytqa qalmaý kerek ekendigin eskerińizder.